مقدمه
دگرگونی اقتصاد جهانی طی دهه های اخیر و توسعه اقتصادی موجب ابداع یا تکامل ابزارهای متعدد مالی گردیده است. علاوه بر گسترش معاملات سنتی داراییهای فیزیکی و مالی، مبادلات ابزار مشتقه شامل قراردادهای آتی (Futures)، قراردادهای اختیار معامله (Options) و قراردادهای معاوضهای (Swaps) شتاب روزافزونی یافته است. فن مهندسی مالی با طراحی ابزارهای مالی مورد نیاز به کمک ترکیب ابزارهای موجود یا خلق ابزار جدید پاسخگوی نیازهای فعالان اقتصادی در پوشش خطر یا سوداگری و آربیتراژ بوده است و در این راستا مهندسین مالی حد و مرزی برای توسعه و تنوع طرحها و الگوهای خود قائل نمی باشند. تنظیم اقتصاد جهانی و دفع شوکهای وارده به واسطة انعطاف پذیری و استحکام بازارهای پیشرفته میسر است. این بازارها (اعم از متمرکز و غیرمتمرکز) بخش اعظم فعالیت های تولیدی، تجاری و مالی بشر را در قبضة خود گرفته اند. سهام، ارز، اوراق قرضه، اوراق رهنی، وام، بیمه نامه، طلا، فلزات اساسی، انرژی (نفت، گاز و برق)، محصولات کشاورزی و … و مشتقات بسیار متنوع آنها موضوع فعالیت این بازارهاست.
عرضه کنندگان و متقاضیان اصلی (Hedgers) ریسک خود را در این بازارها پوشش می دهند و سفته بازان (Speculators) با ایجاد نقدینگی در بازار و پذیرش ریسک گروه اول به دنبال کسب سود می باشند. گروه سوم از عناصر فعال بازار، آربیتراژگران (Arbitrageurs) هستند که در حرفة کم خطر خود ضمن بهره برداری از تفاوت نرخ یک کالا در دو بازار به سرعت موجب بازگشت تعادل به بازارها می شوند.
قراردادهاي آتي
قرارداد آتي توافقنامه اي مبتني بر خريد يا فروش دارايي در زمان معين در آينده و با قيمت مشخص است. در این نوع قراراد سرمايه گذاری كه توافق كرده است، تا محصولی را در زمان تحويل تعیین شده بخرد، به اصطلاح “موقعيت يا موضع معاملاتي خريد” را و سرمايهگذار ديگر كه توافق كرده است، تا محصول تحويل در زمان مشخص را بفروشد، اصطلاحاً “موضع معاملاتي فروش” اتخاذ كرده است. قيمت مورد توافق طرفين را “قيمت قرارداد آتي” می گويند.
پيمانهاي آتي
پيمان آتي از آن جهت كه توافقي است مبتني بر خريد يا فروش يك دارايي در زماني معين در آينده و با قيمت مشخص، شبيه قرارداد آتي است. اما وجه تمايز اين دو در آن است، كه قراردادهاي آتي در بورس معامله مي شوند و پيمانهاي آتي در بازارهاي فرابورس.
قراردادهاي اختيار معامله
به طور كلي، ميتوان حق اختيار معامله را به دو دسته تقسيم كرد؛ “اختيار خريد” و “اختيار فروش”. يك اختيار خريد در واقع اين حق (و نه الزام) را به دارندة آن مي دهد، كه دارايي موضوع قرارداد را با قيمت معين و در تاريخ مشخص يا قبل از آن، بخرد. به همين ترتيب، يك اختيار فروش به دارندة آن این حق را مي دهد، كه دارايي موضوع قرارداد را با قيمت معين و در تاريخ مشخصي و يا قبل از آن بفروشد. قيمتي را كه در قرارداد ذكر ميشود، “قيمت توافقی” يا “قيمت اعمال” و تاريخ ذكر شده در قرارداد را، اصطلاحاً “تاريخ انقضا” يا “سررسيد اختيار معامله” مي گويند. اختيار خريد يا فروش، هر كدام به دو حالت اروپايي و آمريكايي تقسيم مي شود. قرارداد “اختيار اروپايي” فقط در تاريخ سررسيد قابليت اعمال دارد. در حالي كه قرارداد “اختيار آمريكايي”، در هر زماني قبل از تاريخ سررسيد يا در تاريخ سررسيد قابل اعمال است. لازم است بر اين نكته تأكيد شود كه يك “ورقة اختيار معامله” به دارندة آن “حق” یا “اختیار” انجام كاري را مي دهد؛ نه اينكه او را “ملزم” به انجام كاري كند. اين ويژگي، وجه تمايز ورقه اختیار معامله از قراردادهای آتي است. دارندة قرارداد آتي با “موضع پيش خريد” به خريد دارايي با قيمت معين و در زمان مشخصی در آينده متعهد می شود. ولی دارندة “اختيار خريد” امكان اين انتخاب را دارد كه دارايي پايه را با قيمت معين و در زمان معين در آينده بخرد يا خیر. انعقاد يك قرارداد آتي هيچ هزينه اي در برندارد (به جز الزاماتي كه درباره “حساب وديعه” وجود دارد). ولی يك سرمايه گذار بايد هزينه حق اختيار معامله يا “قيمت قرارداد اختيار” را بپردازد.
در بازارهاي اختيار معامله چهار نوع معامله گر وجود دارد:
- خريداران اختيار خريد
- فروشندگان اختيار خريد
- خريداران اختيار فروش
- فروشندگان اختيار فروش
منظور از خريداران، معامله گراني هستند كه موضع خريد و منظور از فروشندگان، افرادي هستند كه موضع فروش را اختیار کرده اند.
انواع معامله گران
عملكرد بازارهاي آتي و پيمانهاي آتي و اختيار معاملات، به طور قابل توجهي موفقیتآميز بوده است. مهمترين دليل آن، توانايي اين بازارها براي جذب تعداد كثيري از انواع معامله گران و ايجاد قابليت نقدينگي فراوان براي انجام مبادلات است، به طوری که چناچه سرمایه گذاری بخواهد يك موقعيت معاملاتی را اتخاذ كند، معمولاً مشكلي در يافتن طرف دوم قرارداد ندارد. سه گروه عمده معامله گران را مي توان پوشش دهندگان ريسك، سفته بازان و آربيتراژگران در نظر گرفت. پوشش دهندگان ريسك با استفاده از قراردادهاي آتي، پيمانهاي آتي و اختيار معاملات به دنبال كاهش ريسكي هستند، كه از حركت بالقوة آتي در يك متغير ناشي مي شود. سفته بازان از پيش بيني، جهت حركت آتي قيمت، در يك متغير بازار استفاده ميكنند. آربيتراژگران با اتخاذ موقعيتهاي متناسب در دو يا چند بازار مختلف، به دنبال كسب سود بدون ريسك هستند.
- پوشش دهندگان ريسك
پوشش دهندگان ريسك مي توانند با استفاده از پیمانهاي آتي و اختيار معامله ريسك خود را كاهش دهند. پيمانهاي آتي براي ايجاد حالت بي تفاوتي نسبت به ريسك طراحي شده اند؛ يعني قيمتي را كه پوشش دهندة ريسك برای دارايي پايه دريافت مي كند يا مي پردازد، تثبيت مي كنند. در مقابل، قراردادهاي اختيار معامله، تضمين ايجاد مي كنند. این قراردادها براي سرمايه گذاران اين امكان را فراهم مي کنند، که تا خود را در مقابل حركت نامطلوب قيمت، محافظت كنند و در عين حال، از حركت مطلوب قيمتها منتفع شوند. برخلاف پيمانهاي آتي، برای ورود در قراردادهاي اختيار معاملات هزينه هايی جهت قيمت اختيار معامله پرداخت می شود.
- سفته بازان
گفتيم كه پوششدهندگان ريسك از مواجه شدن با تغییرات نامطلوب قيمت داراييها اجتناب می کنند. در حالیكه سفته بازان به استقبال ريسك مي روند و موقعيتهايي را متناسب با نوع پيش بيني خود دربارة تغییر قيمتها، کسب مي كنند. مقايسه قراردادهاي آتي و اختيار معاملات، با توجه به اينكه هر دو، نوعي از اهرم براي سفته بازان ايجاد مي كنند، ابزارهاي مشابهي براي سفته بازان به شمار مي روند. تفاوت مهمي كه بين اين دو ابزار وجود دارد، اين است که در قراردادهاي آتي زيان بالقوه سفته باز در مقايسه با سود احتمالي آن بیشتر است. اما در اختيار معامله بدون توجه به اينكه ميزان كاهش قيمت دارايي پايه چقدر است، ضرر سفته باز به طور ثابت مبلغ تعیین شده، جهت پرداخت براي خريد اختيار خرید است.
- آربيتراژگران
گروه سوم و مهم معامله گران در بازارهاي اختيار معاملات، پيمانهاي آتي و قراردادهاي آتي، آربيتراژگران هستند. آربيتراژ عبارت است از فرصت دستيابي به سود بدون ريسك، از طریق ورود همزمان در دو يا چند بازار. احتمال دارد که هزينه هاي معاملات براي سرمايه گذاران كوچك سود آربيتراژي را از بين ببرد. با اين حال، هزينه هاي مربوط به معاملات در بازار سهام و بازار تبديلات ارز، براي معاملات بزرگ رقم چنداني نيست و همين موضوع سبب مي شود كه فرصت آربيتراژ بسيار جذاب باشد و همگان بكوشند، تا از اين فرصتها بيشترين منفعت را کسب کنند. همچنين بايد توجه داشت كه فرصتهاي آربيتراژي كه يك نمونه از آن در بالا ذكر شد، نمي تواند براي مدت طولاني استمرار داشته باشد.
خلاصه فصل
در اين بخش نگاهي به قراردادهاي آتي، پيمانهاي آتي و اختيار معاملات انداختيم. قراردادهاي آتي و پيمانهاي آتي توافقنامههايي مبتني بر خريد يا فروش دارايي در زمان معين در آينده با قيمت مشخص مي باشند. قراردادهاي آتي در بازارهاي رسمي، معامله مي شوند، ولي پيمانهاي آتي در بازار فرابورس معامله مي شوند. دو نوع اختيار معامله وجود دارد. اختيار خريد، اين حق را به دارندة آن مي دهد، تا دارايي را در دوره زماني معين با قيمت مشخص بخرد. اختيار فروش، اين حق را به دارندة آن مي دهد، تا دارايي را در دوره زماني معين با قيمت مشخصي بفروشد. قراردادهاي آتي، پيمانهاي آتي و قراردادهاي اختيار معامله را مي توان جزو نوآوريهاي موفقیت آميزي دانست، كه با موفقيتهاي چشمگيري مواجه بوده اند.
سه گروه مهم معامله گران در بازارها عبارتند از: پوشش دهندگان ريسك، سفته بازان و آربيتراژگران. پوشش دهندگان ريسك در موقعيتي هستند كه در معرض ريسك مرتبط با تغيير قيمت دارايي اند. آنها از قراردادهاي فوق براي كاهش يا حذف اين ريسك استفاده مي كنند. سفته بازان تمايل دارند كه حركت آتي قيمت دارايي را پيش بيني كنند. قراردادها و پيمانهاي آتی و اختيار معاملات نوعي اهرم ايجاد مي كند. بنابراین سود يا زيان بالقوه آنها افزايش مي يابد. آربيتراژگران از مزاياي تفاوت قيمت بين دو يا چند بازار مختلف استفاده مي كنند.
